1. Αὐτή λοιπόν, Νεοπτόλεμε, εἶναι ἡ Λῆμνος...: Ὁ Νεοπτόλεμος, γνωστός στή μυθολογία καί σάν Πύρρος, δηλαδή πυρρός, “κοκκινομάλλης”, ἦταν γιός τοῦ Ἀχιλλέα καί τῆς Δηϊάμειας. Ὁ πατέρας τῆς μητέρας του Λυκομήδης, βασιλιᾶς τῶν Δολόπων τῆς Σκύρου, τόν μεγάλωσε στό νησί, ἀφοῦ ὁ Ἀχιλλέας βρισκόταν στήν Τροία. Μετά τό θάνατο τοῦ πατέρα του, ὁ Νεοπτόλεμος πῆγε στήν Τροία, γιατί ὁ μάντης Ἕλενος χρησμοδότησε πώς μόνο αὐτός θά μποροῦσε νά τελειώσει τό δεκαετή πόλεμο μέ νίκη τῶν Ἀχαιῶν. Ἐκεῖ, ὁ νεαρός διακρίθηκε γιά τή γενναιότητά του. Ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς φονικούς ἐπιβάτες τοῦ Δούριου Ἵππου καί σύμφωνα μέ τόν Βιργίλιο (Αἰν. ΙΙ. 547) σκότωσε τόν Πρίαμο, ἀφοῦ πρῶτα ἔσφαξε μπροστά του τά παιδιά του. Μετά τήν ἅλωση τῆς Τροίας, ἐπέστρεψε στήν Φθία καί ἀνέλαβε τό πατρικό βασίλειο. Ἄλλες πηγές ἀναφέρουν πώς πῆγε στήν Σπάρτη καί ἄλλες τόν συνδέουν μέ τή δημιουργία τοῦ βασιλείου τῶν Μολοσσῶν στήν Ἤπειρο. Γενικά, οἱ ἀρχαῖοι συγγραφεῖς τόν παρουσιάζουν σάν σκληρή καί αἱμοβόρα προσωπικότητα. Ἀντίθετα, ὁ Σοφοκλῆς ἐπεξεργάζεται μιά προσωπικότητα εὐαίσθητη καί τίμια. Τόν βάζει νά πηγαίνει μέ τόν Ὀδυσσέα στήν Λῆμνο, προκειμένου νά πείσουν τόν Φιλοκτήτη νά τούς ἀκολουθήσει στήν Τροία. Τό νησί ὁ ποιητής τό θέλει ἔρημο ἀπό ἀνθρώπους, ἀντίθετα μέ τόν Αἰσχύλο καί τον Εὐριπίδη, οἱ ὁποῖοι στίς ὁμώνυμες χαμένες τραγωδίες τους, τό παρουσιάζουν νά κατοικεῖται καί μάλιστα ἀπό λαό πού ἀντιπροσωπεύεται στά χορικά. Ἡ Λῆμνος, γνωστή καί ὡς Αἰθαλία ἤ Ὑψιπύλια, ἀναφέρεται ἤδη στήν Ἰλιάδα. Οἱ Σίντιοι, οἱ πρῶτοι κάτοικοί της ἦταν πειρατές, ἡ δράση τῶν ὁποίων ἔκανε τό ἐπίθετο Λήμνιος νά σημαίνει ὀλέθριος. Σύμφωνα μέ τή μυθολογική παράδοση, λάτρευαν τόν Ἥφαιστο, γιατί ὅταν ὁ Δίας τόν πέταξε ἀπό τόν οὐρανό, ἐκεῖνος ἔπεσε στήν κορυφή τοῦ ὄρους Μόσχυλος. Τό νησί ἔχει δομή ἡφαιστειογενή. Σήμερα, στήν κορυφή τοῦ Μόσχυλου ὑπάρχει ἀκόμη ἀνενεργό ἡφαίστειο. Ἄν σέ ἕνα περιβάλλον μέ τόσο ἄγρια χαρακτηριστικά προσθέσει κανεῖς καί τήν ἐρημιά, εὔκολα καταλαβαίνει τή διαφοροποίηση τοῦ Σοφοκλῆ ἀπό τούς δύο ἄλλους μεγάλους τραγωδούς.
2. Ἐμένα μέ ὑποχρέωναν Ἕλληνες ἰσχυροί...: Ἐννοεῖ τούς ἐπικεφαλῆς τῆς ἐκστρατείας, τόν βασιλιά τοῦ Ἄργους καί ἡγέτη τῶν Ἀχαιῶν Ἀγαμέμνονα καί τόν ἀδελφό του Μενέλαο, βασιλιά τῆς Σπάρτης καί σύζυγο τῆς Ἑλένης, γιά χάρη τῆς ὁποίας ἐκστράτευσαν. Εἶναι φανερό πώς ἡ τραγωδία ξεκινᾶ μέ μιά “ἠθική” ὑποχώρηση τοῦ Ὀδυσσέα.
3. Νά ἐγκαταλείψω ἐδῶ τόν Μηλιά τοῦ Ποίαντα...: Δηλαδή τόν Φιλοκτήτη, τόν πρωταγωνιστή τῆς τραγωδίας. Ὁ Φιλοκτήτης ἦταν γιός τοῦ Ποίαντα καί τῆς Δημώνασσας. Ὁ πατέρας του βασίλευε στήν Μηλιάδα, τή γῆ τῶν προβάτων δηλαδή, μιά περιοχή ταυτιζόμενη μέ τήν Θεσσαλία. Ὁ Φιλοκτήτης ἀναφέρεται σέ ὅλες τίς πηγές σάν ἀκατάβλητος τοξότης, εἶτε γιατί ὁ ἴδιος ὁ Ἡρακλῆς τοῦ δίδαξε τήν τέχνη, εἶτε μόνο γιατί κατεῖχε τό τόξο τοῦ ἡμίθεου. Ὁ Ποίαντας ἤ κατ’ ἄλλες πηγές ὁ Φιλοκτήτης, ἄναψαν τή φωτιά πού λύτρωσε τόν Ἡρακλῆ ἀπό τό μαρτύριο τοῦ δηλητηριασμένου χιτώνα καί πῆραν σάν ἀνταμοιβή τό θρυλικό τόξο. Ὁ Φιλοκτήτης ξεκίνησε για τήν Τροία μέ ἑπτά καράβια, ἀλλά στήν προσπάθειά του νά ὁδηγήσει τούς Ἕλληνες στό ναό τῆς Χρύσης (βλ. ἐπ. σημ.) τόν δάγκωσε μιά σμέρνα, φύλακας τοῦ βωμοῦ, μέ ἀποτέλεσμα νά τόν ἐγκαταλείψουν στήν Λῆμνο. Ἐκεῖ ἔμεινε δέκα ὁλόκληρα χρόνια, ὥσπου ἔφτασαν ὁ Ὁδυσσέας καί ὁ Νεοπτόλεμος.
4. Μόνο, μέ μόνο σύντροφο τή φρίκη μιᾶς πληγῆς...: Ἡ κατάσταση στήν ὁποία ἐγκαταλείφθηκε ὁ Φιλοκτήτης ἦταν ἄθλια. Τό δάγκωμα πού τοῦ κατάφερε τό φίδι δέν ἄνοιξε μιά ὁποιαδήποτε πληγή, δέν ἐπρόκειτο γιά ὁποιδήποτε φίδι, οὔτε τό γεγονός συνέβη σέ ὁποιονδήποτε τόπο. Ἄς πάρουμε τά πράγματα ἀπό τήν ἀρχή, γιατί ὁ σημερινός ἀναγνώστης μειονεκτεῖ, σέ σχέση μέ τόν ἀρχαῖο Ἀθηναῖο, γιά τόν ὁποῖο τό μυθολογικό πλαίσιο τῆς τραγωδίας ἦταν “τρέχουσα” γνώση.
“ Σε μικρή απόσταση ἀπό τήν Λῆμνο, βρισκόταν τό νησάκι Χρύση, στό ὁποῖο ὁ Φιλοκτήτης δαγκώθηκε ἀπό ἐνυδρίδα. Τήν Χρύση τήν κατάπιε ἡ θάλασσα κι ἐξαφανίστηκε γιά πάντα...” μᾶς παραδίδει ὁ Παυσανίας (8.33.4). Τό μυθικό νησάκι ἦταν ἡ δεύτερη δοκιμασία πού θά περνοῦσαν οἱ Ἕλληνες, στό δρόμο γιά τήν Τροία. Δέν ἀποκλείεται νά ὑπῆρχε κάποιο ἀφηγηματικό πλαίσιο, ἐντός τοῦ ὁποίου ἡ σκοτεινή φυσιογνωμία τῆς νύμφης Χρύσης κρατοῦσε σημαντικό ρόλο. Ἄς θυμηθοῦμε πώς ἡ πλοκή τῆς Ἰλιάδας, ἀρχίζει μέ τήν ἀποπομπή ἀπό τόν Ἀγαμέμνονα τοῦ ἱερέα Χρύση, ὁ ὁποῖος φύλασσε τό ναό τοῦ Ἀπόλλωνα, στήν Τρωϊκή πόλη Χρύση, πού ἐνδέχεται νά σχετιζόταν μέ τό καταποντισμένο νησάκι. Οἱ πληροφορίες γιά τό ὅλο ζήτημα εἶναι λίγες καί πολύ ἀντιφατικές. Ὁ Ἀλέξανδρος Ρ. Ραγκαβῆς, ἀξιοποιώντας αὐτές τίς πληροφορίες, γράφει στό “Λεξικόν τῆς Ἑλληνικῆς Ἀρχαιολογίας”: “Ὅτε οἱ Ἕλληνες ἠθέλησαν νά ἐπισκεφθῶσι τόν ὑπό τοῦ Ἰάσωνος ἱδρυθέντα βωμόν τῇ Ἀθηνᾷ ἐπί τῆς νήσου Χρύσης ἤ Λήμνου ἤ Ἴμβρου ἤ Τενέδου, τότε ὁ Φιλοκτήτης, κατά θέλησιν τῆς Ἥρας, παρωργησμένης δι’ ἥν παρέσχε βοήθειαν εἰς τόν Ἡρακλέα, ἐπλησίασεν ὑπέρ τό δέον εἰς τήν ὕδραν τήν φυλάττουσαν τόν βωμόν καί ἐδήχθῃ ὑπ’ αυτῆς. Ἐπειδή δ’ ἡ πληγή ἀνέδινεν ἀποφοράν ἀνυπόφορον καί αἱ κραυγαῖ τοῦ Φιλοκτήτου κατετάραττον τούς συμπολεμιστάς του, οὐδ’ ἐπέτρεπον αὐτοῖς θρησκευτικά νά ἐκπληρῶσι καθήκοντα, διά τοῦτο, προτροπῇ τοῦ Ὀδυσσέως καί διαταγῇ τῶν Ἀτρειδῶν, ἐγκαταλείφθη εἰς τήν Λῆμνον...” Αὐτή εἶναι ἡ πιό συνεκτική ἐκδοχή τοῦ μυθικοῦ ἐπεισοδίου καί ὁρίζει μέ διαύγεια τό μέγεθος τῆς εὐθύνης του Φιλοκτήτη. Κάποιος ἀνώνυμος ἀρχαῖος σχολιαστής, ἀναφέρει πώς ἡ πληγή ἦταν ἀποτέλεσμα τῆς ἄρνησης τοῦ Φιλοκτήτη νά δεχθεῖ τόν ἔρωτα τῆς νύμφης Χρύσης. Ὅπως σημειώσαμε παρά πάνω, τό μυθολογικό ὑλικό πού εἶχε στό νοῦ του ὁ μέσος ἀρχαῖος πολίτης ἦταν εὐρύτατο καί πάντως πολύπλοκο.Σύμφωνα μέ τίς προδιαγραφές τῆς σύνθεσης τοῦ ἀρχαίου δράματος, ὁ Φιλοκτήτης δέν γίνεται νά φέρει ὅλη τήν εὐθύνη τῆς κατάστασής του.
5. Πῶς νά κάνουμε θυσίες καί σπονδές...: Στίς θυσίες, ὅλοι οἱ παρευρισκόμενοι ἔπρεπε πρῶτα νά πλύνουν τά χέρια τους μέ καθαρό νερό κι ἔπειτα νά τηρήσουν ἀπόλυτη σιγή. Τότε καί μόνο τότε ἄρχιζαν οἱ προσφορές.
6. Δέν πρόκειται νά πάρεις τοῦ Δάρδανου τόν τόπο...: Τό βασίλειο τῶν Τρώων δηλαδή. Ὁ γιός τοῦ Δία Δάρδανος ἦταν θεμελιωτής τῆς Τροίας καί πρόγονος τοῦ Προίαμου.
7. Τόν ἀναπόσπαστο ὁπλισμό του...: Πρόκειται γιά τό τόξο ἤ μόνο τά βέλη πού χάρισε ὁ Ἡρακλῆς στόν Ποίαντα ἤ στόν Φιλοκτήτη. Τό ὅπλο αὐτό ἦταν τέλειο καί μόνο ὁ δικαιοῦχος μποροῦσε νά τό χρησιμοποιήσει Ὁ χρησμός πού ἔφερε τόν Ὀδυσσέα καί τόν Νεοπτόλεμο στήν Λῆμνο, ἀπαιτοῦσε τό τόξο τοῦ Ἡρακλῆ. Ὁ Φιλοκτήτης ἔπρεπε νά πάει μαζί τους, γιατί μόνο αὐτός μποροῦσε νά τό χειριστεῖ ἐπιτυχῶς.
8. Δυό στρατηγοί κι ὁ ἄρχοντας τῶν Κεφαλλήνων...: Ὁ ἄρχοντας τῶν Κεφαλλήνων εἶναι ὁ Ὀδυσσέας. Οἱ Κεφαλλῆνες ὑπάγονταν στό βασίλειο τῆς Ἰθάκης καί ἦταν αἱμοβόροι πειρατές. Ὁ Φιλοκτήτης ἐκνευρισμένος, ἀναφέρεται στόν Ὀδυσσέα μέ τόν προσβλητικό αὐτόν τίτλο καί ὄχι μέ τόν τίτλο πού πραγματικά εἶχε, δηλαδή ἄρχοντας τῆς Ἰθάκης. Οἱ δύο στρατηγοί εἶναι ὁ Μενέλαος καί ὁ Ἀγαμέμνων.
9. Θεός τοξότης τόν χτύπησε, ὁ Φοῖβος, ὅπως λένε...: Εἶναι γνωστό πώς τόν Ἀχιλλέα τόν τόξευσε ὁ Ἀλέξανδρος ἤ Πάρις. Φυσικά, οἱ Ἕλληνες θεώρησαν πραγματικό ἐκτελεστή τόν Ἀπόλλωνα, γιατί αὐτός ἦταν ὁ προστάτης τῶν Τρώων καί γιατί ὁ δειλός καί ἀπόλεμος Πάρις δέ θά μποροῦσε σέ καμία περίπτωση νά τοξεύσει μέ τέτοια ἐπιτυχία.
10. Ὁ ἔνθεος Ὀδυσσέας καί τοῦ πατέρα μου ὁ τροφός...: Πρόκειται γιά τόν Φοίνικα.
11. Ἔφτανα στό ταλαίπωρο Σίγειο...: Ἀκρωτήριο, νότιο-δυτικά τοῦ Ἰλίου, σήμερα Yeniseri. Ἐκεῖ εἶχαν τραβήξει τά καράβια τους οἱ Ἕλληνες καί εἶχαν στρατοπεδεύσει.
12. Κι ἀρχόντισσα τοῦ Πακτωλοῦ...: Ὁ Πακτωλός ἦταν χρυσοφόρος ποταμός τῆς Λυδίας, ὁ ὁποῖος πήγαζε ἀπό τό ὄρος Τμόλος καί διέσχιζε τίς Σάρδεις. Ἡ ἀρχόντισσά του ὑποτίθεται πώς εἶναι ἡ φρυγική θεότητα Κυβέλη.
13. Ὁ γίγαντας ὁ Αἴας πῶς τ’ ἀνέχτηκε ὅλα αὐτά...: Ὁ Αἴας ὁ Τελαμώνιος αὐτοκτόνησε, ὅταν τά ὅπλα τοῦ Ἀχιλλέα δώθηκαν στόν Ὀδυσσέα. Ὑπῆρξε πρότυπο σωματικῆς ρώμης καί ψυχικοῦ σθένους.
14. Τί ἀκούω ὁ δύστυχος! Καί ζοῦν τό ἔκτρωμα τοῦ Τυδέα...: Πρόκειται γιά τόν Διομήδη, γενναῖο καί ἀδίστακτο πολεμιστή. Μαζί μέ τόν Ὀδυσσέα ἐπέδραμαν μέσα στή νύχτα (Ἰλ. Κ) καί σκότωσαν τόν βασιλιά τῶν Θρακῶν Ρῆσο. Γενικά, στό νυχτερινό αὐτό ἐπεισόδιο, σκόρπισαν ἄδικο θάνατο.
15. Κι ἐκεῖνο τό μαρτύριο πού ψώνισε ἀπ’ τό Σίσυφο ὁ Λαέρτης...: Σύμφωνα μέ κάποιον μύθο μή ὁμηρικῆς προέλευσης, ὁ πατέρας τοῦ Ὀδυσσέα Λαέρτης, παντρεύτηκε τήν κόρη τοῦ Αὐτόλυκου Ἀντίκλεια, δίνοντας πολλά χρήματα, ἐν ὅσῳ αὐτή ἦταν ἔγγυος ἀπό τόν Σίσυφο. Ὑποτίθεται λοιπόν πώς ὁ Ὀδυσσέας ἦταν παιδί τοῦ Σισύφου.
16. Ὁ Νέστορας τί κάνει; Πέθανε κι αὐτός...: Ὁ γέροντας Νέστωρ, δεινός ἁρματομάχος καί δεινότατος διαπραγματευτής, μᾶς ἄφησε τό ὄνομά του σάν συνώνυμο τῆς ψυχραιμίας καί τῆς συγκατάβασης. Ἦταν βασιλιᾶς τῆς Πύλου καί τόν σέβονταν ὅλοι οἱ Ἕλληνες.
17. Σκοτώθηκε ὁ Ἀντίλοχος...: Πρόκειται γιά τό μεγαλύτερο καί πιό ἀγαπημένο γιό τοῦ Νέστορα, πού ἔπεσε μαχόμενος στό πλευρό τοῦ πατέρα του.
18. Ἔλα τώρα, σ’ ἐξορκίζω, γιά τόν Πάτροκλο, τό φίλο...: Πρόκειται γιά τό γνωστό Πάτροκλο, φίλο καί συμπολεμιστή τοῦ Ἀχιλλέα, πού σκοτώθηκε, μονομαχώντας μέ τόν Ἕκτορα.
19. Ὄχι γι’ αὐτόν, γιά κάποιον Θερσίτη...: Ὁ Θερσίτης, σύμφωνα μέ τόν Ὅμηρο, ἦταν ὁ ἀσχημότερος πολεμιστής. Καμπούρης, καραφλός, κακομούτσουνος, κουτσός. Εἶχε μεγάλο θράσσος καί στή μάχη συμπεριφερόταν σάν πλιατσικολόγος.
20. Ἐγώ, βλαστέ πατέρα πού βλάστησε στήν Οἴτη...: Ὁ Φιλοκτήτης καί ὁ πατέρας του γεννήθηκαν στή σκιά τοῦ ὄρους Οἴτη, πού ἀποτελοῦσε τό βόρειο σύνορο τῆς Μηλιάδας. Τό νοτιότερο σύνορο ἦταν ὁ ποταμός Σπερχειός.
21. Στήν Πεπάρηθο πού βγάζει πολύ καλό σταφύλι...: Ἡ Πεπάρηθος εἶναι ἡ σημερινή Σκόπελος. Ἦταν γνωστή στήν ἀρχαιότητα γιά τό καλό κρασί της.
22. Ὁ γέρο-Φοίνικας καί τοῦ Θησέα οἱ γιοί...: Ὁ Φοίνικας ἦταν τροφός τοῦ Ἀχιλλέα καί τόν ἀκολούθησε στήν Τροία (Ἰλ. Ι). Οἱ γιοί τοῦ Θησέα εἶναι ὁ Ἀκάμαντας καί ὁ Δημοφώντας. Ἡ παρουσία τους ἐδῶ εἶναι εὕρημα τοῦ Σοφοκλῆ. Τόν Θησέα τόν εἶχε σκοτώσει ὁ παπποῦς τοῦ Νεοπτόλεμου Λυκομήδης.
23. Ἦταν, πού λές, ἕνας μάντης, ἀριστοκράτης, γιός τοῦ Πρίαμου...: Πρόκειται γιά τό γιό τοῦ Πρίαμου καί δίδυμο ἀδελφό τῆς Κασσάνδρας, Ἕλενο. Ὁ Ἕλενος εἶχε πάρει ἀπό τόν Απόλλωνα τή μαντική χάρη, ἀλλά ὑπῆρξε καί γενναῖος πολεμιστής.
24. Σάν τόν πατέρα του...: Ἐννοεῖ τόν Σίσυφο (βλ. σημ. 15).
25. Καθήλωσε τόν ἄπληστο Ἰξίονα σέ γρήγορο τροχό: Σύμφωνα μέ τό μύθο, ὁ πλούσιος Ἰξίων σκότωσε ἀπό ἀπληστία τόν πεθερό του, ἐπισύροντας τήν περιφρόνηση τῶν θεῶν. Μόνον ὁ Δίας τόν λυπήθηκε. Τόν κάλεσε στόν Ὄλυμπο καί τόν ἔκανε ἀθάνατο . Ὅμως ἐκεῖνος προσπάθησε νά ἀποπλανήσει τήν Ἥρα. Ὁ Δίας τόν ἔστειλε στόν Ἄδη μέ τόν Ἑρμή, ὁ ὁποῖος τόν ἔδεσε σέ ἕναν τροχό.
26. Φλόγα θεοῦ στήν κορυφή τῆς Οἴτης...: Ὁ Δίας ἅρπαξε τόν Ἡρακλῆ μέσα ἀπό τίς φλόγες τῆς πυρᾶς του καί τόν ἀνέβασε στόν Ὄλυμπο.
27. Μήπως τό ἴδιο δέν ἔκανα στό γιό τοῦ Δία...: Δηλαδή στόν Ἡρακλῆ (βλ. σημ. 3).
28. Ὁ Τεῦκρος· ξέρει αὐτός νά τό δουλεύει...: Ὁ Τεῦκρος ἦταν ἀδελφός τοῦ Αἴαντα τοῦ Τελαμώνιου. Μετά τόν Φιλοκτήτη, τόν θεωροῦσαν τόν καλύτερο Ἕλληνα τοξότη.
29. Κάτω στόν Ἅδη, βαθιά, σκοτεινά...: Ὁ Φιλοκτήτης, θεωρεῖ τόν πατέρα του νεκρό, ἀφοῦ δέν ἐπικοινώνησε ποτέ μαζί του.
30. Ἐγώ θά στείλω στό Ἴλιο τόν Ἀσκληπιό...: Σύμφωνα μέ τό μύθο, τόν Φιλοκτήτη θεράπευσε ὁ ἀσκληπιάδης Μαχάων.
31. Ἀποφασίστηκε, γιά δεύτερη φορά νά τήν ἁλώσει...: Ὁ Ἡρακλῆς ἅλωσε ἤδη μιά φορά τήν Τροία, ὅταν ἐκστράτευσε κατά τοῦ βασιλιά της, Λαομέδοντα.
32. Κι ἀντήχησε τό ὕψωμα τοῦ Ἑρμῆ κάθε κραυγή μου...: Πρόκειται γιά τό Ἑρμαῖον Ὄρος, χαμηλό βουνό, στά βόρεια τῆς Λῆμνου.
33. Λύκιες πηγές, Λύκια δροσιά, πάω γιά μιά δόξα...: Ὁ Ἀπόλλωνας εἶχε φτιάξει στήν Λῆμνο δύο πηγές, γιά χάρη τοῦ Φιλοκτήτη. Ἀπό τή μία ἔτρεχε κρασί καί ἀπό τήν ἄλλη μέλι. Ἡ διήγηση αὐτή δέν εἶναι βέβαιο πώς καλύπτει τήν ἀναφορά τοῦ Φιλοκτήτη, γιατί ἔρχεται σέ ἀντίφαση μέ τήν ἄθλια κατάσταση στήν ὁποία βρισκόταν.