Οι ακόλουθες σημειώσεις έχουν αμιγώς εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα. Σκοπεύουν στη διαλεύκανση όλων εκείνων των αποριών που ενδέχεται να διατυπώσει ο μέσος αναγνώστης. Ορισμένα ειδικά σχόλια κατατέθηκαν όπου κρίθηκε απαραίτητο, για την απρόσκοπτη ανάγνωση του κειμένου. Πραγματολογικά, μορφολογικά και νοηματικά στοιχεία σχολιάζονται μόνο όταν παρουσιάζονται και στο μετάφρασμα· σε κάθε άλλη περίπτωση, θεωρούνται αφομοιωμένα από τη μεταφραστική δραστηριότητα.
Όλες οι πληροφορίες κατάγονται από το ευρύ περιβάλλον της βιβλιογραφίας που ευτύχησα να διαθέτω. Αρκούμαι στην αναφορά των έργων που κυοφόρησαν την παρούσα εργασία.
- Iambi et elegi Graeci. Ed. M.L. West. Oxford Classical Texts, 1972 (We. συντομογραφικά).
- Delectus Ex Iambis et elegis Graecis. Ed. M.L. West. Oxford University Press, 1980 (We. συντομογραφικά).
- Greek Elegy and Iambus. Ed. J.M.Edmonds. Harvard University Press, 1931 (Ed. συντομογραφικά).
- Αρχαίοι Λυρικοί Ιαμβογράφοι. Mετάφραση / Επιμέλεια / Σημειώσεις: Γιάννης Δάλλας. Nεφέλη, 1993 (Δα. συντομογραφικά).
- Guy Davenport: 7 Greeks. New York, A New Directions Book, 1995.
- Richmond Lattimore: Greek Lyrics. 2nd ed. Chicago, The University of Chicago PreePress, 1955, 1960.
- Barriss Mills: The Soldier and the Lady — Poems of Archilochus and Sappho, New Rochelle, NY, The Elizabeth Press, 1975.
- Frederick Will: Archilochus, Twayne Publishers, Inc. New York, 1969.
Σημαντική βοήθεια μου προσέφεραν οι θαυμάσιοι τόποι του ηλεκτρονικού διαδικτύου:
Ο πρώτος με τη σοβαρή αντιμετώπιση των εναλλακτικών τρόπων της μετάφρασης των αποσπασμάτων του Αρχίλοχου και ο δεύτερος με τα έγκυρα εργαλεία αρχαιογνωσίας που διαθέτει.
Κάθε μετάφρασμα φέρει παράθεμα με τον αριθμό που κατέχει το πρωτότυπο στην έκδοση από την οποία αντλήθηκε. τα σύμβολα "]" και "[" δείχνουν πως οι λέξεις είναι τμήμα στίχου που δεν σώθηκε ολόκληρος. Άλλα σημάδια φιλολογικά δεν χρησιμοποιώ, δεδομένου ότι το αρχαίο κείμενο αυτής της έκδοσης δεν είναι σε καμιά περίπτωση πρόταση αποκατάστασης. Όλες τις εικασίες τις βρήκα έτοιμες, αν και, σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν ήταν εκείνες που πρότεινε τελικά ο φιλόλογος.
ΕΛΕΓΕΙΑ
Το ελεγείο είναι από τα σπουδαιότερα είδη της αρχαίας Λυρικής ποίησης. Αρχικά, η λέξη "έλεγος" σήμαινε "τραγούδι". σε μιά δεύτερη, απροσδιόριστη φάση, δήλωνε τη συγκεκριμένη φόρμα που ξεπήδησε από το έπος, με εναλλαγή εξάμετρων και πεντάμετρων στίχων και είχε χαρακτήρα θρηνώδη. Έτσι κατέληξε να σημαίνει "θρήνος". Όμως, όλα τα ελεγεία που μας παραδόθηκαν δεν είναι θρήνοι, δεδομένου ότι η μετρική αναστολή που επιχειρεί ο πεντάμετρος στίχος αποδίδει συγκρατημένη θλίψη ή μελαγχολική διάθεση. Ο Αρχίλοχος υπήρξε σπουδαίος δημιουργός ελεγείων. Η ειρωνική διάθεσή του, η εντυπωσιακή κοινωνική κριτική που ασκεί και ο δυναμικός μηδενισμός του βρήκαν στο ελεγείο σωστό καταφύγιο.
2. Ισμαρικό κρασί. Η θρακική πόλις Ίσμαρος, η ομηρική χώρα των Κικόνων, παρήγαγε πολύ καλό κρασί. Κατά μιάν άλλη παράδοση, το κρασί που αναφέρει ο ποιητής, προέρχεται από την πόλη Ισμαρία της νήσου Πάρου.
4. Άρχοντες φονιάδες εξ Ευβοίας. Αναφέρεται στους άγριους Άβαντες, κατοίκους της Εύβοιας. Οι αιμοχαρείς αυτοί πολεμιστές είχαν θρακική καταγωγή.
6. Κάποιος Σάιος. Οι Σάιοι ήταν πολεμικός λαός της Θράκης, κατά των οποίων πολέμησε ο ποιητής.
9. στο παρόν ελεγείο ο ποιητής θρηνεί τον πνιγμό του συζύγου της αδελφής του.
12. Όμορφος νεκρός: φλογόλευκος. και πάλι αναφέρεται στον πνιγμένο γυναικαδελφό του. Το πτώμα του χάθηκε στη θάλασσα και δεν μπόρεσαν να τον τιμήσουν με καύση.
17. Πασιφίλη. Το όνομα δεν αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη γυναίκα. για τους Ίωνες σήμαινε την πόρνη· φίλη όλων, φίλη των πάντων. Το απόσπασμα όμως θεωρείται συνδεδεμένο με την προσπάθεια του ποιητή να διαπομπεύσει τις κόρες του Λυκάμβη (βλ. σημ. 29).
ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ
18. Ο Μεγάτιμος κι ο Αριστοφώντας. Ενδεχομένως, επιφανείς πολίτες ή και πολεμιστές.
ΙΑΜΒΟΙ
Ο Αρχίλοχος υπήρξε, σύμφωνα με την αρχαία φιλολογική παράδοση, ο δημιουργός και κορυφαίος χειριστής του λόγιου ιάμβου. Η καταγωγή της λέξης είναι άγνωστη. Κατά τους αρχαίους χρόνους, η έκφραση "ιαμβίζω" σήμαινε "βρίζω", "χυδαιολογώ". Ίαμβοι λέγονταν τα αυτοσχεδιαζόμενα ευτράπελα τραγούδια που εξακόντιζαν ο ένας στον άλλο οι οπαδοί της θεάς Δήμητρας. Μυθική είναι η καταγωγή της λέξης από κάποια γυναίκα Ιάμβη. Ο ίαμβος έχει ρυθμό ζωντανό και παιγνιώδη.
20. δεν κλαίω τους Μαγνησίους. Η ελληνική πόλη Μαγνησία, χτισμένη στις όχθες του Μαίανδρου ποταμού, καταστράφηκε ολοσχερώς από τους άγριους Κιμμερίους.
21. Ύστερα φάνηκε μπροστά μας το νησί. Πρόκειται για τη νήσο Θάσο, κατά της οποίας εκστράτευσε ο ποιητής.
22. Οι λατρεμένες όχθες του Σίρη. Ποταμός της Νοτίου Ιταλίας, στις όχθες του οποίου ήταν χτισμένη ελληνική αποικία.
26. Τού Γύγη. Ο Γύγης († 652 π.Χ.) υπήρξε ισχυρός βασιλιάς των Λυδών της Μικράς Ασίας.
29. Του Λυκάμβη. Ο Λυκάμβης από λίγο και θα γινόταν πεθερός του ποιητή. Είχε την απρονοησία να αρνηθεί στον Αρχίλοχο το γάμο με την κόρη του Νεοβούλη. Εκείνος, σύμφωνα με την παράδοση, ξέσπασε την οργή του σε σκωπτικούς στίχους, οι οποίοι οδήγησαν τον Λυκάμβη και τις δύο κόρες του στην αυτοκτονία.
54. Από τη Γόρτυνα. Μεγάλη πόλη της αρχαϊκής Κρήτης.
59. Πάνω από τις Γυρεές. Βραχονησίδες, 25 ναυτικά μίλια βόρεια της νήσου Πάρου.
74. Λαοφιλής. Προφανώς πλαστό όνομα.
75. Γλαύκε, γιέ του Λεπτίνη. Πολύτιμο αρχαιολογικό εύρημα δημιουργεί την υποψία πως ο άγνωστος Γλαύκος ενδέχεται να ήταν ο στρατηγός της εκστρατείας κατά της Θράκης, στην οποία έλαβε μέρος ο ποιητής.
76. Της Νεοβούλης. Η κόρη του Λυκάμβη, την οποία ο δυστυχής πατέρας αρνήθηκε στον ποιητή, καταντώντας περίγελος.
79. Ο Δίας ισχυρίστηκε σκοτάδι, μέρα μεσημέρι: αναφορά στην έκλειψη ηλίου που σημειώθηκε τον Απρίλιο του έτους 648 π.Χ.
89. Τορώνη. Πόλη της Μακεδονίας, στον κόλπο της Κασσάνδρας, που σώζονται τα ερείπιά της μέχρι σήμερα.
ΕΠΩΔΟΙ
Στην αρχαία ελληνική ποίηση, επωδός ονομαζόταν κυρίως η τρίτη στροφή του χορικού ποιήματος. Είχε χαρακτήρα συμπερασματικό και τραγουδιόταν από το σύνολο των χορευτών. Το γενικό σχήμα ήταν: θέση, σχολιασμός, συμπέρασμα. Στο σχήμα αυτό βρίσκεται, από δομική άποψη, η ρίζα της φιλοσοφικής επιχειρηματολογίας. Ο Αρχίλοχος για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της σκωπτικής διάθεσής του, επινόησε ένα είδος ποιήματος με δίστιχες στροφές, αποτελούμενες από ένα μεγάλο στίχο και ένα μικρότερο. Τα ποιήματα αυτά τα είπαν επωδούς για μετρικούς λόγους. Φυσικά, η εσωτερική τους σχέση με τη χορική ποίηση είναι άδηλη. Σημασία έχει πως ο Αρχίλοχος επινόησε την πρώτη ποιητική τεχνική της ειρωνίας: την αναστολή της κανονικότητας του μέτρου και την περικοπή του λόγου, ώστε να γίνεται το σκώμμα αιχμηρότερο.
95 - 101. Τα αποσπάσματα φαίνεται πως ανήκουν σε εκτενές ποίημα με θέμα τον αισωπικό μύθο "Αετός και Αλεπού". Η αρχαία παράδοση τα σχετίζει με την προσπάθεια του ποιητή να γελοιοποιήσει τον Λυκάμβη.
102 - 106. Τα αποσπάσματα φαίνεται πως ανήκουν σε εκτενές ποίημα με θέμα τον αισωπικό μύθο "Η μαϊμού βασιλιάς". Η αρχαία παράδοση τα σχετίζει με την προσπάθεια του ποιητή να γελοιοποιήσει τον Λυκάμβη.
112. Πριήνη. Μία από τις πόλεις του Ιωνικού Δεσμού, στην Καρία της Μικράς Ασίας, απέναντι από τη Σάμο.
113. Στη Σαλμυδησσό. Σαλμυδησσός και Αλμυδησσός· από το ομηρικό "Άλς". Η παραλία της Θράκης και η πόλη που δέσποζε στην αμμώδη ακτή. Οι κάτοικοί της λεηλατούσαν συστηματικά τους ναυαγούς.
114. Το απόσπασμα, όπως και το υπ. αρ. 113, έχουν αποδοθεί και στον ιαμβογράφο Ιππώνακτα (6ος αιώνας π.Χ.). Η αλήθεια είναι πως διαθέτουν μεγάλη δόση εκδικητικότητας για Αρχίλοχος, αλλά και μεγάλη δόση ειρωνίας για Ιππώνακτας.
122. Βατουσιάδης. Άγνωστο πρόσωπο. Ίσως σχετιζόμενο με τους Σελλούς, φύλακες του ιερού του Δία στη Δωδώνη.
133. Μόνο τον Κοίρανο. Ο μυθικός Κοίρανος είχε σώσει ένα δελφίνι από τα δίχτυα των ψαράδων. Όταν κάποτε ναυάγησε μαζί με άλλους 49 άντρες, τον πήρε στη ράχη του ένα δελφίνι και τον έβγαλε σώο στη Σίκυνθο. Εκεί, έχτισε ναό του Ποσειδώνα και ίδρυσε πόλη. Η Σίκυνθος ίσως είναι η Πάρος.
134. Στην εκστρατεία των Εξακεστομαλκιδών. Πιθανώς, κάποια από τις εκστρατείες εναντίον της Θάσου. Κατά μία λογική εικασία [Ed.], οι Εξακεστομαλκίδες είναι, σκωπτικά, οι γύρω στους Εξηκεστίδη και Αλκίδη εκστρατεύσαντες. Ποιά ήταν αυτά τα πρόσωπα, δε γνωρίζουμε. Ούτε ποιός ήταν ο Πεισίστρατος και ο γιός του.
134. Προφανώς, μιλά ο Κοίρανος.
143. Βάτραχο από τη Σέριφο. Σύμφωνα με την αρχαία λαϊκή παράδοση, οι βάτραχοι της Σερίφου δεν κρόαζαν ποτέ, μόνο έπιναν σκέτο νεράκι, όπως όλοι οι βάτραχοι άλλωστε. Συνεπώς, βαριά κατάρα της δίνει, προτείνοντας ένα τέτοιο άντρα.
145. Ακραιφνία. Μικρή πόλη της Βοιωτίας, που διέθετε ναό του Διονύσου.
152. Το απόσπασμα αυτό είναι το εκτενέστερο που διαθέτουμε. Ανακαλύφθηκε το 1973. Διατυπώθηκαν πολλές θεωρίες για την ταυτότητα του προσώπου που συνδιαλέγεται με τον ποιητή. Η διασημότερη, διαβάζει το ποίημα σαν μία αφήγηση της αποπλάνησης της μικρότερης κόρης του Λυκάμβη από τον ποιητή.
ΥΜΝΟΙ
155. Είναι ο μοναδικός ύμνος του ποιητή που διασώθηκε. Το "τριαλαρί" [Τήνελλα] υποτίθεται πως είναι μίμηση του ήχου του αυλού ή της λύρας, σε περίπτωση έλλειψης οργάνου και σύμφωνα με τους αρχαίους σχολιαστές, είναι επινόηση του ποιητή! Λογικά, μοιάζει περισσότερο με διακωμώδηση κάποιου τυπικού ύμνου.
ΑΔΕΣΠΟΤΑ
Το μεγαλύτερο μέρος των σπαραγμάτων αυτών μας έφτασε από εργασίες αρχαίων γραμματικών, οι οποίοι μαζί με τα λεξιλογικά σχόλια διέσωσαν και την ποιητική χρήση αρκετών λέξεων ή φράσεων.
236. Το απόσπασμα αυτό σχετίζεται, ενδεχομένως, με τον αισωπικό μύθο "Ελάφι, αλεπού και λιοντάρι".