Οἱ ἀκόλουθες σημειώσεις ἔχουν ἀμιγῶς ἐγκυκλοπαιδικὸ χαρακτήρα. Σκοπεύουν στὴ διαλεύκανση ὅλων ἐκείνων τῶν ἀποριῶν ποὺ ἐνδέχεται νὰ διατυπώσει ὁ μέσος ἀναγνώστης. Ὁρισμένα εἰδικὰ σχόλια κατατέθηκαν ὅπου κρίθηκε ἀπαραίτητο, γιὰ τὴν ἀπρόσκοπτη ἀνάγνωση τοῦ κειμένου. Πραγματολογικά, μορφολογικὰ καὶ νοηματικὰ στοιχεῖα σχολιάζονται μόνο ὅταν παρουσιάζονται καὶ στὸ μετάφρασμα· σὲ κάθε ἄλλη περίπτωση, θεωροῦνται ἀφομοιωμένα ἀπὸ τὴ μεταφραστικὴ δραστηριότητα.
Ὅλες οἱ πληροφορίες κατάγονται ἀπὸ τὸ εὐρὺ περιβάλλον τῆς βιβλιογραφίας ποὺ εὐτύχησα νὰ διαθέτω. Ἀρκοῦμαι στὴν ἀναφορὰ τῶν ἔργων ποὺ κυοφόρησαν τὴν παρούσα ἐργασία.
- Iambi et elegi Graeci. Ed. M.L. West. Oxford Classical Texts, 1972 (We. συντομογραφικά).
- Delectus Ex Iambis et elegis Graecis. Ed. M.L. West. Oxford University Press, 1980 (We. συντομογραφικά).
- Greek Elegy and Iambus. Ed. J.M.Edmonds. Harvard University Press, 1931 (Ed. συντομογραφικά).
- Ἀρχαίοι Λυρικοί Ἰαμβογράφοι. Mετάφραση / Ἐπιμέλεια / Σημειώσεις: Γιάννης Δάλλας. Nεφέλη, 1993 (Δα. συντομογραφικά).
- Guy Davenport: 7 Greeks. New York, A New Directions Book, 1995.
- Richmond Lattimore: Greek Lyrics. 2nd ed. Chicago, The University of Chicago PreePress, 1955, 1960.
- Barriss Mills: The Soldier and the Lady― Poems of Archilochus and Sappho, New Rochelle, NY, The Elizabeth Press, 1975.
- Frederick Will: Archilochus, Twayne Publishers, Inc. New York, 1969.
Σημαντικὴ βοήθεια μοῦ προσέφεραν οἱ θαυμάσιοι τόποι τοῦ ἡλεκτρονικοῦ διαδικτύου:
Ὁ πρῶτος μὲ τὴ σοβαρὴ ἀντιμετώπιση τῶν ἐναλλακτικῶν τρόπων τῆς μετάφρασης τῶν ἀποσπασμάτων τοῦ Ἀρχίλοχου καὶ ὁ δεύτερος μὲ τὰ ἔγκυρα ἐργαλεῖα ἀρχαιογνωσίας ποὺ διαθέτει.
Κάθε μετάφρασμα φέρει παράθεμα μὲ τὸν ἀριθμὸ ποὺ κατέχει τὸ πρωτότυπο στὴν ἔκδοση ἀπὸ τὴν ὁποία ἀντλήθηκε. Τὰ σύμβολα “]” καὶ “[” δείχνουν πὼς οἱ λέξεις εἶναι τμῆμα στίχου ποὺ δὲν σώθηκε ὁλόκληρος. Ἄλλα σημάδια φιλολογικὰ δὲν χρησιμοποιῶ, δεδομένου ὅτι τὸ ἀρχαῖο κείμενο αὐτῆς τῆς ἔκδοσης δὲν εἶναι σὲ καμιὰ περίπτωση πρόταση ἀποκατάστασης. Ὅλες τὶς εἰκασίες τὶς βρῆκα ἔτοιμες, ἄν καὶ, σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις, δὲν ἦταν ἐκεῖνες ποὺ πρότεινε τελικὰ ὁ φιλόλογος.
ΕΛΕΓΕΙΑ
Τὸ ἐλεγεῖο εἶναι ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα εἴδη τῆς ἀρχαίας Λυρικῆς ποίησης. Ἀρχικά, ἡ λέξη “ἔλεγος” σήμαινε “τραγούδι”. Σὲ μιὰ δεύτερη, ἀπροσδιόριστη φάση, δήλωνε τὴ συγκεκριμένη φόρμα ποὺ ξεπήδησε ἀπὸ τὸ ἔπος, μὲ ἐναλλαγὴ ἑξάμετρων καὶ πεντάμετρων στίχων καὶ εἶχε χαρακτήρα θρηνώδη. Ἔτσι κατέληξε νὰ σημαίνει “θρῆνος”. Ὅμως, ὅλα τὰ ἐλεγεῖα ποὺ μᾶς παραδόθηκαν δὲν εἶναι θρῆνοι, δεδομένου ὅτι ἡ μετρικὴ ἀναστολὴ ποὺ ἐπιχειρεῖ ὁ πεντάμετρος στίχος ἀποδίδει συγκρατημένη θλίψη ἢ μελαγχολικὴ διάθεση. Ὁ Ἀρχίλοχος ὑπῆρξε σπουδαῖος δημιουργὸς ἐλεγείων. Ἡ εἰρωνικὴ διάθεσή του, ἡ ἐντυπωσιακὴ κοινωνικὴ κριτικὴ ποὺ ἀσκεῖ καὶ ὁ δυναμικὸς μηδενισμός του βρῆκαν στὸ ἐλεγεῖο σωστὸ καταφύγιο.
2. Ἰσμαρικὸ κρασί. Ἡ θρακικὴ πόλις Ἴσμαρος, ἡ ὁμηρικὴ χώρα τῶν Κικόνων, παρήγαγε πολὺ καλὸ κρασί. Κατὰ μιὰν ἄλλη παράδοση, τὸ κρασὶ ποὺ ἀναφέρει ὁ ποιητής, προέρχεται ἀπὸ τὴν πόλη Ἰσμαρία τῆς νήσου Πάρου.
4. Ἄρχοντες φονιάδες ἐξ Εὐβοίας. Ἀναφέρεται στοὺς ἄγριους Ἄβαντες, κατοίκους τῆς Εὔβοιας. Οἱ αἱμοχαρεῖς αὐτοὶ πολεμιστὲς εἶχαν θρακικὴ καταγωγή.
6. Κάποιος Σάιος. Οἱ Σάιοι ἦταν πολεμικὸς λαὸς τῆς Θράκης, κατὰ τῶν ὁποίων πολέμησε ὁ ποιητής.
9. Στὸ παρὸν ἐλεγεῖο ὁ ποιητὴς θρηνεῖ τὸν πνιγμὸ τοῦ συζύγου τῆς ἀδελφῆς του.
12. Ὄμορφος νεκρός: φλογόλευκος. Καὶ πάλι ἀναφέρεται στὸν πνιγμένο γυναικαδελφό του. Τὸ πτῶμα του χάθηκε στὴ θάλασσα καὶ δὲν μπόρεσαν νὰ τὸν τιμήσουν μὲ καύση.
17. Πασιφίλη. Τὸ ὄνομα δὲν ἀναφέρεται σὲ κάποια συγκεκριμένη γυναίκα. Γιὰ τοὺς Ἴωνες σήμαινε τὴν πόρνη· φίλη ὅλων, φίλη τῶν πάντων. Τὸ ἀπόσπασμα ὅμως θεωρεῖται συδεδεμένο μὲ τὴν προσπάθεια τοῦ ποιητῆ νὰ διαπομπεύσει τὶς κόρες τοῦ Λυκάμβη (βλ. σημ. 29).
ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ
18. Ὁ Μεγάτιμος κι ὁ Ἀριστοφώντας. Ἐνδεχομένως, ἐπιφανεῖς πολίτες ἤ καὶ πολεμιστές.
ΙΑΜΒΟΙ
Ὁ Ἀρχίλοχος ὑπῆρξε, σύμφωνα μὲ τὴν ἀρχαία φιλολογικὴ παράδοση, ὁ δημιουργὸς καὶ κορυφαῖος χειριστὴς τοῦ λόγιου ἰάμβου. Ἡ καταγωγὴ τῆς λέξης εἶναι ἄγνωστη. Κατὰ τοὺς ἀρχαίους χρόνους, ἡ ἔκφραση “ἰαμβίζω” σήμαινε “βρίζω”, “χυδαιολογῶ”. Ἴαμβοι λέγονταν τὰ αὐτοσχεδιαζόμενα εὐτράπελα τραγούδια ποὺ ἐξακόντιζαν ὁ ἕνας στὸν ἄλλο οἱ ὀπαδοὶ τῆς θεᾶς Δήμητρας. Μυθικὴ εἶναι ἡ καταγωγὴ τῆς λέξης ἀπὸ κάποια γυναίκα Ἰάμβη. Ὁ ἴαμβος ἔχει ρυθμὸ ζωντανὸ καὶ παιγνιώδη.
20. Δέν κλαίω τοὺς Μαγνησίους. Ἡ ἑλληνικὴ πόλη Μαγνησία, χτισμένη στὶς ὄχθες τοῦ Μαίανδρου ποταμοῦ, καταστράφηκε ὁλοσχερῶς ἀπὸ τοὺς ἄγριους Κιμμερίους.
21. Ὕστερα φάνηκε μπροστά μας τὸ νησί. Πρόκειται γιὰ τὴ νῆσο Θάσο, κατὰ τῆς ὁποίας ἐκστράτευσε ὁ ποιητής.
22. Οἱ λατρεμένες ὄχθες τοῦ Σίρη. Ποταμὸς τῆς Νοτίου Ἰταλίας, στὶς ὄχθες τοῦ ὁποίου ἦταν χτισμένη ἑλληνικὴ ἀποικία.
26. Τοῦ Γύγη. Ὁ Γύγης († 652 π.Χ.) ὑπῆρξε ἰσχυρὸς βασιλιᾶς τῶν Λυδῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.
29. Τοῦ Λυκάμβη. Ὁ Λυκάμβης ἀπὸ λίγο καὶ θὰ γινόταν πεθερὸς τοῦ ποιητῆ. Εἶχε τὴν ἀπρονοησία νὰ ἀρνηθεῖ στὸν Ἀρχίλοχο τὸ γάμο μὲ τὴν κόρη του Νεοβούλη. Ἐκεῖνος, σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση, ξέσπασε τὴν ὀργή του σὲ σκωπτικοὺς στίχους, οἱ ὁποῖοι ὁδήγησαν τὸν Λυκάμβη καὶ τὶς δύο κόρες του στὴν αὐτοκτονία.
54. Ἀπὸ τὴ Γόρτυνα. Μεγάλη πόλη τῆς ἀρχαϊκῆς Κρήτης.
59. Πάνω ἀπὸ τὶς Γυρεὲς. Βραχονησίδες, 25 ναυτικὰ μίλια βόρεια τῆς νήσου Πάρου.
74. Λαοφιλής. Προφανῶς πλαστὸ ὄνομα.
75. Γλαῦκε, γιὲ τοῦ Λεπτίνη. Πολύτιμο ἀρχαιολογικὸ εὕρημα δημιουργεῖ τὴν ὑποψία πῶς ὁ ἄγνωστος Γλαῦκος ἐνδέχεται νὰ ἦταν ὁ στρατηγὸς τῆς ἐκστρατείας κατὰ τῆς Θράκης, στὴν ὁποία ἔλαβε μέρος ὁ ποιητής.
76. Τῆς Νεοβούλης. Ἡ κόρη τοῦ Λυκάμβη, τὴν ὁποία ὁ δυστυχὴς πατέρας ἀρνήθηκε στὸν ποιητή, καταντώντας περίγελος.
79. Ὁ Δίας ἰσχυρίστηκε σκοτάδι, μέρα μεσημέρι: ἀναφορὰ στὴν ἔκλειψη ἡλίου ποὺ σημειώθηκε τὸν Ἀπρίλιο τοῦ ἔτους 648 π.Χ.
89. Τορώνη. Πόλη τῆς Μακεδονίας, στὸν κόλπο τῆς Κασσάνδρας, ποὺ σώζονται τὰ ἐρείπιά της μέχρι σήμερα.
ΕΠΩΔΟΙ
Στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ ποίηση, ἐπωδὸς ὀνομαζόταν κυρίως ἡ τρίτη στροφὴ τοῦ χορικοῦ ποιήματος. Εἶχε χαρακτήρα συμπερασματικὸ καὶ τραγουδιόταν ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν χορευτῶν. Τὸ γενικὸ σχῆμα ἦταν: θέση, σχολιασμὸς, συμπέρασμα. Στὸ σχῆμα αὐτὸ βρίσκεται, ἀπὸ δομικὴ ἄποψη, ἡ ρίζα τῆς φιλοσοφικῆς ἐπιχειρηματολογίας. Ὁ Ἀρχίλοχος
γιὰ νὰ ἐξυπηρετήσει τοὺς σκοποὺς τῆς σκωπτικῆς διάθεσής του, ἐπινόησ ἕνα εἶδος ποιήματος μὲ δίστιχες στροφές, ἀποτελούμενες ἀπὸ ἕνα μεγάλο στίχο καὶ ἕνα μικρότερο. Τὰ ποιήματα αὐτὰ τὰ εἶπαν ἐπωδοὺς γιὰ μετρικοὺς λόγους. Φυσικὰ, ἡ ἐσωτερική τους σχέση μὲ τὴ χορικὴ ποίηση εἶναι ἄδηλη. Σημασία ἔχει πῶς ὁ Ἀρχίλοχος ἐπινόησε τὴν πρώτη ποιητικὴ τεχνικὴ τῆς εἰρωνίας: τὴν ἀναστολὴ τῆς κανονικότητας τοῦ μέτρου καὶ τὴν περικοπὴ τοῦ λόγου, ὥστε νὰ γίνεται τὸ σκῶμμα αἰχμηρότερο.
95 - 101. Τὰ ἀποσπάσματα φαίνεται πῶς ἀνήκουν σὲ ἐκτενὲς ποίημα μὲ θέμα τὸν αἰσωπικὸ μύθο “Ἀετὸς καὶ Ἀλεπού”. Ἡ ἀρχαία παράδοση τὰ σχετίζει μὲ τὴν προσπάθεια τοῦ ποιητῆ νὰ γελοιοποιήσει τὸν Λυκάμβη.
102 - 106. Τὰ ἀποσπάσματα φαίνεται πῶς ἀνήκουν σὲ ἐκτενὲς ποίημα μὲ θέμα τὸν αἰσωπικὸ μύθο “Ἡ μαϊμοὺ βασιλιᾶς”. Ἡ ἀρχαία παράδοση τὰ σχετίζει μὲ τὴν προσπάθεια τοῦ ποιητῆ νὰ γελοιοποιήσει τὸν Λυκάμβη.
112. Πριήνη. Μία ἀπὸ τὶς πόλεις τοῦ Ἰωνικοῦ Δεσμοῦ, στὴν Καρία τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἀπέναντι ἀπὸ τὴ Σάμο.
113. Στὴ Σαλμυδησσό. Σαλμυδησσὸς καὶ Ἁλμυδησσός· ἀπὸ τὸ ὁμηρικὸ “Ἅλς”. Ἡ παραλία τῆς Θράκης καὶ ἡ πόλη ποὺ δέσποζε στὴν ἀμμώδη ἀκτή. Οἱ κάτοικοί της λεηλατοῦσαν συστηματικὰ τοὺς ναυαγούς.
114. Τὸ ἀπόσπασμα, ὅπως καὶ τὸ ὑπ. ἀρ. 113, ἔχουν ἀποδοθεῖ καὶ στὸν ἰαμβογράφο Ἱππώνακτα (6ος αἰώνας π.Χ.). Ἡ ἀλήθεια εἶναι πῶς διαθέτουν μεγάλη δόση ἐκδικητικότητας γιὰ Ἀρχίλοχος, ἀλλὰ καὶ μεγάλη δόση εἰρωνίας γιὰ Ἱππώνακτας.
122. Βατουσιάδης. Ἄγνωστο πρόσωπο. Ἴσως σχετιζόμενο μὲ τοὺς Σελλούς, φύλακες τοῦ ἱεροῦ τοῦ Δία στὴ Δωδώνη.
133. Μόνο τὸν Κοίρανο. Ὁ μυθικὸς Κοίρανος εἶχε σώσει ἕνα δελφίνι ἀπὸ τὰ δίχτυα τῶν ψαράδων. Ὅταν κάποτε ναυάγησε μαζὶ μὲ ἄλλους 49 ἄντρες, τὸν πῆρε στὴ ράχη του ἕνα δελφίνι καὶ τὸν ἔβγαλε σῶο στὴ Σίκυνθο. Ἐκεῖ, ἔχτισε ναὸ τοῦ Ποσειδῶνα καὶ ἵδρυσε πόλη. Ἡ Σίκυνθος ἴσως εἶναι ἡ Πάρος.
134. Στὴν ἐκστρατεία τῶν Ἐξακεστομαλκιδῶν. Πιθανῶς, κάποια ἀπὸ τὶς ἐκστρατεῖες ἐναντίον τῆς Θάσου. Κατὰ μὶα λογικὴ εἰκασία [Ed.], οἱ Ἐξακεστομαλκίδες εἶναι, σκωπτικά, οἱ γύρω στοὺς Ἐξηκεστίδη καὶ Ἀλκίδη ἐκστρατεύσαντες. Ποιά ἦταν αὐτὰ τὰ πρόσωπα, δὲ γνωρίζουμε. Οὔτε ποιὸς ἦταν ὁ Πεισίστρατος καὶ ὁ γιός του.
134. Προφανῶς, μιλᾶ ὁ Κοίρανος.
143. Βάτραχο ἀπὸ τὴ Σέριφο. Σύμφωνα μὲ τὴν ἀρχαία λαϊκὴ παράδοση, οἱ βάτραχοι τῆς Σερίφου δὲν κρόαζαν ποτέ, μόνο ἔπιναν σκέτο νεράκι, ὅπως ὅλοι οἱ βάτραχοι ἄλλωστε. Συνεπῶς, βαριὰ κατάρα τῆς δίνει, προτείνοντας ἕνα τέτοιο ἄντρα.
145. Ἀκραιφνία. Μικρὴ πόλη τῆς Βοιωτίας, ποὺ διέθετε ναὸ τοῦ Διονύσου.
152. Τὸ ἀπόσπασμα αὐτὸ εἶναι τὸ ἐκτενέστερο ποὺ διαθέτουμε. Ἀνακαλύφθηκε τὸ 1973. Διατυπώθηκαν πολλὲς θεωρίες γιὰ τὴν ταυτότητα τοῦ προσώπου ποὺ συνδιαλέγεται μὲ τὸν ποιητή. Ἡ διασημότερη, διαβάζει τὸ ποίημα σὰν μιὰ ἀφήγηση τῆς ἀποπλάνησης τῆς μικρότερης κόρης τοῦ Λυκάμβη ἀπὸ τὸν ποιητή.
ΥΜΝΟΙ
155. Εἶναι ὁ μοναδικὸς ὕμνος τοῦ ποιητῆ ποὺ διασώθηκε. Τὸ “τριαλαρὶ” [Τήνελλα] ὑποτίθεται πῶς εἶναι μίμηση τοῦ ἤχου τοῦ αὐλοῦ ἢ τῆς λύρας, σὲ περίπτωση ἔλλειψης ὀργάνου καὶ σύμφωνα μὲ τοὺς ἀρχαίους σχολιαστές, εἶναι ἐπινόηση τοῦ ποιητῆ! Λογικά, μοιάζει περισσότερο μὲ διακωμώδηση κάποιου τυπικοῦ ὕμνου.
ΑΔΕΣΠΟΤΑ
Τὸ μεγαλύτερο μέρος τῶν σπαραγμάτων αὐτῶν μᾶς ἔφτασε ἀπὸ ἐργασίες ἀρχαίων γραμματικῶν, οἱ ὁποῖοι μαζὶ μὲ τὰ λεξιλογικὰ σχόλια διέσωσαν καὶ τὴν ποιητικὴ χρήση ἀρκετῶν λέξεων ἢ φράσεων.
236. Τὸ ἀπόσπασμα αὐτὸ σχετίζεται, ἐνδεχομένως, μὲ τὸν αἰσωπικὸ μύθο “Ἐλάφι, ἀλεποῦ καὶ λιοντάρι”.